Sjúti ára minningarhald

Í 1949 samtykti Løgtingið, at minningardagur teirra sjólátnu er allahalgannadag 1. november. Frammanundan hevði hesin minningardagur verið fyrst nýársaftan, seinni  miðføstusunnudag. Allahalgannadagur komandi fríggjadag er sjúti ára minningardagur teirra sjólátnu. Ein meira enn túsund ára gamal kirkjuligur minningardagur hevur fingið nýggjan dám

Pól á Kletti
poulkletti@hotmail.com

Í kirkjusøguligum høpi talar allahalgannadagur um tað, sum farið er, og tað er eisini hetta, sum eyðkent hevur haldið av honum. Hann varð upprunaliga settur til minnis um tey navnframu halgimenni, sum fyri trúar sakir lótu lív.

Seinni gjørdist hesin dagur minningardagur hjá kristnum fólki um øll, sum undan eru farin. Og hjá okkum hevur dagurin fingið tann góða og vakra dám at verða hildin til minnis um okkara sjólátnu. Frammanundan høvdu fløggini verið drigin á hálva stong nýggjársaftan og miðføstusunnudag.

Tað var Frederik Bláhamar, løgtingsmaður, Vestmanna, sum í 1949 skeyt allahalgannadag upp sum minningardag teirra sjólátnu. Hesum tók tingið undir við, og komandi fríggjadag, 1. november, eru sjúti ár liðin síðan hesin dagur varð kosin sum minningardagur teirra sjólátnu.

Frederik  Bláhamar var ættaður úr Elduvík, føddur har 16. februar 1902. Komin til mans var hann nøkur ár til skips, veturin 1924-25 var hann á Føroya Fólkaháskúla í Havn, fór seinni á skiparaskúla og tók prógv í 1928. Í 1933 setti hann búgv í Vestmanna, og alla ævi sína var hann knýttur at sjóvinnu, fyrstu árini sum fiskimaður og siglingarmaður, seinni sum reiðari.

Í Vestmanna var hann bygdaráðslimur og skúlaráðslimur drúgv áramál, og hann hevði sæti á Føroya Løgtingi, umboðandi Fólkaflokkin í Norðurstreymoy 1945-58.

Fyrstu trý bardagaárini sigldi hann við Vestmannaskipum við feskfiski til bretska marknaðin; í 1940 var hann við »Union Jack«, sum varð søkt av týskum kavbáti. Manningin bjargaði sær við neyð og deyð í lítlum báti á land á Flannan Island í Hebridunum. Teir høvdu tá sitið við árarnar í 42 tímar. Um hesa hending skrivaði hann frásøgnina »Ein vandaferð«, 1952.
Frederik Bláhamar doyði 6. juli 1981.

MINNINGARGUDSTÆNASTUR verða hildnar í ymsum kirkjum og har minnisvarðar eru, verða kransar lagdir og kanska onkur tala hildin og sálmar sungnir. Høvuðsgudstænastan er tann, sum á hvørjum ári verður hildin í Havnar kirkju, har prestur lesur nøvnini á teim, sum farin eru seinasta árið. Fyrr var eisini minningarhald á Sjómansheiminum í Havn og síðan farið niðan í Viðarlundina til minnisvarðan har at leggja krans. Sjómansheimið er ikki til meira og minningarhaldið er flutt til Vinnuháskúlan.

Byrjanin til hesar gudstænastur var undir seinna heimsbardaga. Tann fyrsta varð hildin nýggjárskvøld 1942 í Havnar kirkju, har Jákup Joensen, prestur í Suðurstreymoy, prædikaði. Teir, sum fórust í 1941 vórðu nevndir við navni, og varð hetta gjørt á hvørjum ári í krígstíðini og síðan á hvørjum allahalgannadegi.

Ein meira enn túsund ára gamal minningardagur í kirkju okkara hevur fingið ein nýggjan dám.

Í Bíbliuni verður havið ofta nýtt sum dømi um okkurt hjá Gudi, og sum hoyrir ríki hansara til. Og serstakliga er tað tá hitt stóra og djúpa havið, ið havt verður til samanlíkningar. Í Dávids sálmum í Gamla Testamenti hava vit hesi orðini: »Sum Guds fjøll er rættvísi tín, dómar tínir sum havdýpið mikla« (Sl. 36,7).

Guds dómar eru sum havdýpið mikla. Guds ráð sum djúpa havið. Tað er eitt dýpi av ríkidømi og vísdómi og kunnskapi og náði. Fram um alt er tað náðin, ið er sum hitt stóra og djúpa havið.

Eftir ónavngivnum (tó helst J. Dahl) hava vit undir yvirskriftini »Havið« hesi orð í Kirkjutíðindum nr. 7. juli 1942:

Thalatta! Thalatta! Tað merkir: Havið! Havið!

Hetta var tað, sum hermenninir hjá Xenofon, hinum grikska herhøvdinginum, róptu tann morgunin, tá ið teir uppi á fjøllum aftur sóu havið.

Hesir griksku hermenn vóru oyggjabúgvar og vanir at hava havið fyri eygunum og at ferðast á havinum.

Men nú høvdu teir í mong ár verið í hertænastu langt inni í Asiu og einki hav sæð. Teir høvdu mangan havt tað so ringt, at tað stóð um lívið. Fíggindar høvdu søkt at teimum. Teir høvdu strítt seg fram eftir oyðimørkum, gjøgnum villingarsamar skógir, upp um høg og illgongd fjøll.

Men so ein morgun, tá ið teir á heimferðini komu niðan á tind við víðum og góðum útsýni og haðan sóu havið, gjørdust teir fróir í sinni og skóru í fagnarróp: Havið! Havið! Tí nú vistu teir, at øll neyð teirra var lokin og at heimferðin, sum hevði verið bæði drúgv og stríggin, var komin at enda.

Havið var teimum sum ein heilsan og eini boð heiman. Og søgan sigur, at yvirmenn og meinigir hálsfevndust og grótu av gleði.

Flyta vit okkum úr Asiu norður á okkara breiddarstig á okkara havumgirdu strendur, so er valla meira, ið dregur at sær enn sjógvurin. Land okkara er lítið, men uppi yvir okkum er hin endaleysi himmalin, og uttan um okkum er hitt stóra, víða havið. Hvønn dag hava vit tað fyri eygunum, og fáur føroyingur man liva rættiliga væl, sær hann ikki út á sjógv.

At havinum er lagna føroyinga knýtt sum hjá fáum øðrum fólkum. Tað hevur givið í stórum, men eisini tikið í stórum. Havið veldur bæði sorg og gleði.

Og tá ið vit eru burturstadd, úti í fremmandum londum, hvørjum er tað, vit tá leingjast eftir? Er tað ikki havinum? ásannandi orð skaldsins:

Tú føroyingur tá,
sum leiddist við vrá
og út fór, hitt glitrandi gullið at fá,
tað var tær væl ofta, sum hoyrdi tú ljóð,
ið lokkandi aftur til Føroya teg dró.
Hvaðan kom tann røddin? Frá fríbornu fljóð?
Frá angandi blómum? Frá skínandi snjó?
Nei, tað, sum títt og tíða
teg dró til okkum her,
tað var hitt havið fría,
sum kyssir Føroya sker!

HVAT ER TAÐ, sum vit serstakliga hugsa, tá ið vit hava havsins víðu fløtu framman fyri okkum, antin tað er í víðum útisýni á fjøllum, við sævarstrond ella á báti?

Tað man ver so ymiskt, sum havið sjálvt opinberar seg fyri okkum, bæði tá talan er um ytri umstøður – tað, sum rørist kring okkum – og innari umstøður – tað, sum bilgist innan í okkum, í hjarta og sál.

Vit kunnu kunnu hugsa um hitt skiftandi havið. Satt er tað, at stórur munur er á havinum í ódn og í logn. Og alt veldst um ættirnar – hvar í Føroyum hvør ættin er mest ábær. Ein heimasandsmaður, sum eitt skifti hevði búð á Viðareiði, tók soleiðis til, tá hann lýsti munin á høgættini har norðuri og heima á Sandi: Sum munurin á einum bráðum og einum tolnum manni. Á Viðareiði hevði ættin nógva aldugerð, har suðuri á leið lívdi undir landi. Tað er hvørt sítt, tá ið tað er so deyðakyrt, at tað stendur við klettin og tað er dýrd í sjónum, og tá ið brimið stendur í grasinum, aldan gongur so síð, at hon fjalir land, og sjógvarnir bróta sum boðabrot.

Viðhvørt kann hann í langar tíðir liggja tráur av einari ætt, men so kann tað aftur vera lopaveður og hann melur á øllum ættum.

De beste blir aldri vår fremtid.
De beste har nokk med å dø.

Soleiðis tekur norska skaldið Nordahl Grieg (1902-1943) til í yrkingini »De beste«, vígd teimum, sum undir seinna heimsbardaga stríddust fyri einum frælsum Noregi, ímóti nazihersetingarvaldinum, og í hesum bardaga lótu lív fyri tí, sum var teimum alrakærast. Eisini í Føroyum vóru tað okkara bestu, sum í vandasigling hesi árini (1940-45) lótu lív til tess at bjarga fólki okkara eyð.

Her og seinni er tað hitt náðileysa havið, ið krevur viðurlag fyri gávu sína, men tó eiga vit ikki at líta at havinum sum deyðans kalda, krøkjandi armi. Tí í allari sína skiftan er havið dragandi og hugtakandi. Ongantíð leiðiligt. Latum okkum hava hitt ‘ríka havið’ í huga.

Janus Kamban, myndahøggari, ið m.a. hevur gjørt minnisvarðan yvir sjólátnar í Vestmanna, helt føroyingar dyrka sorgina so nógv, at vit við sorgardæmdum minnisvarðum hava gjørt Føroyar til ein heilan kirkjugarð. Hví ikki líta hinvegin – hjá okkum eftirlivandi við fattum enni at tekkja lívsvónina. Og júst minnisvarðin í Vestmanna er eitt tekin um hetta: ein útróðrarmaður við segli og rá undir armi á veg til báts at leggja út á dýpið – á hitt fongríka hav!

Ríkt er títt hav,
gevur tær treysti og megi,
veldur tær sorgir og gleði;
fongríka hav!

(R. Effersøe: Fjallprúða heim)

OG VISSULIGA ER HAVIÐ ríkt. Í skaldsøguni »Feðgar á ferð« og í stuttsøguni »Jóannes« letur Heðin Brú hitt sanna takksemið í lyndi føroyinga koma til sjóndar. Uttan mun til um fongurin av havi var stórur ella lítil, so var hann vælsignaður – ja, ríkur. Hann var gudsgáva óansæð. Náði Guds er rík. Hvør ein góð gáva og hvør ein fullkomin gáva er omanífrá og kemur niður frá faðir ljósanna (Ják. 1,17).

Eingin er reiðiliga førur fyri at meta um tað ríkidømi, sum bæði á ein og annan hátt er komið úr havinum, og sum tað enn goymir í sær. Og eingin kann til fulnar siga frá øllum gávum, sum havið hevur givið og gevur.

Vit síggja eingi mørk fyri havinum. Oyggjar okkara liggja í stórum veraldarhavi, so at land okkara í roynd er havið. »Oyggjar í sjónum« nevnir Gunnar Hoydal eitt av ritverkum sínum. Skilt á tvinnanda hátt – oyggjar okkara í havinum ella sum tú sært tær – og alt veldst um eyguni, ið síggja.

Líka so fleirtýddur hesin bókartittul hjá Gunnari er, líka so nógvar óloystar loynidómar goymir havdýpið fyri okkum. Mangar duldarsamar gátur, sum vit ikki fáa loyst. Tætt inni við land, har sum grunt er, tekkja vit botn, men longri úti frá landi missa vit botnin burtur viðhvørt og síggja hann aftur viðhvørt.

Og koma vit heilt út á dýpið, síggja vit als ongan botn. Men kortini leggja vit treystliga út á dýpið, tí at vit ivast ikki í, at tað ber okkum.

Táið Hann helt uppat at tala, segði Hann við Símun: »Legg út á dýpið, og setið út gørn tykkara eina setu!«

Tá svaraði Símun Honum: »Meistari! Vit hava roynt alla nátt og einki fingið. Men eftir orði Tínum skal eg seta út gørnini.«

Tá ið teir gjørdu tað, fingu teir stóra mongd av fiski; og gørn teirra skrædnaðu. (Luk. 5, 4-6)

Nakað soleiðis er tað við kristinlívi okkara. Vit tekkja ikki botnin, men hann er fongríkur. Og nettupp tí at hetta dýpið er so stórt, kunnu vit trygt leggja lívsfar okkara út á tað og fáa stóran fong. Her eru eingir flúrar og eingi sker. Tey eru á grunnum sjógvi inni við land. Har er ikki altíð náði, hvørki av náttúrnnar hond ella mannahond. Men her úti er hon – myndaliga sæð – í Guds hond. Og hon er okkum nóg mikið (Kor. 12,9).

At geva seg inn í Guds náði er sum at kasta seg út á 70.000 favna dýpi.

(MYND 1)

Útróðrarmaðurin. Minnisvarði í Vestmanna. Bronsa: Janus Kamban 1961.

(MYND 2)

Frederik Bláhamar (1902-1981). Løgtingsmaður. Fekk í 1949 undirtøku í Løgtingum fyri allahalgannadegi sum minningardegi teirra sjólátnu.