Marianna Debes Dahl: Verja móti tí ranga

Ikki er altíð lætt at taka dagar ímillum tað, sum er rætt, og tað, sum er rangt. Einum tykist tað ranga rætt, einum øðrum tað rætta rangt. Vit kjakast hvør móti øðrum. Nøkur vilja sleppa hetta, onnur hatta. Tað er so tvørligt at finna røttu leiðina, tá ið øll halda seg vita best. Tá ið hvør hálar í sína ætt.

Men verri er, tá ið alt tykist stýrt uttan um okkum øll, tá ið løgnar avgerðir verða tiknar ferð eftir ferð, uttan at vit skilja hví. Vit halda okkum jú hava frælsi og aldagamalt fólkaræði. Kortini hava vit varhuga av at verða stýrd av heilt øðrum máttum. Og tann kenslan fær okkum at missa álitið á okkara høgt lovaða fólkaræði, tí tað virkar ikki, soleiðis sum vit higartil hava hildið tað virka. Og tá er ikki gott, tí missir tú álitið á grundvirðir í tilveru tíni, slitna sterku akkersketurnar og tú fert at flóta sum viljaleys vera, tí tú gert ongan mun í hvussu so er.

Teir gomlu óttaðust fyri at enda í íðuni. Fór at reka ov hart, kundi vandi vera á ferð, og teir stríddust av øllum alvi at sleppa sær burtur úr vandarákinum. Hóast tað lættasta hjá teimum tá hevði verið bara at latið staðið til - flotið við streyminum. Men teir vistu, at tað var ikki tað rættasta og stríddust sítt stríð.

Hesir duldu máttir, ið tykjast stýra okkum, kallast eisini rák. Og lætt er jú bara at reka við, men er tað rætt? Tað er tað, vit alla tíðina mugu spyrja okkum sjálv, um so er, at vit halda okkum hava nakað, sum vit meta vera vert at verja.

Tú kemur út úr bergholinum, og bussurin koyrir oman ímóti einum fremmandum landslagi. Tú sært, hvat ið er horvið, og hvat ið er lagt afturat. Og tú kennir sorgina og øðina rísa upp í tær, roynir at leggja lok á – ikki aftur nú, ikki hyggja, ikki øsa teg, tað broytir einki, so tað er burturspilt orka, hygg onkra aðrastaðni, hygg norðureftir: sært tú, hvussu vøkur fjøllini standa har, órørd, og sjógvurin spegilsblankur? –

Okkurt er eftir, so einki grenj. Men eyguni verða aftur drigin inn á landið hesumegin fjørðin. Enn koyra vit spakuliga ígjøgnum henda ruðuleikan, sum teir hava roynt at snøggað við kolsvørtum, oljudálkaðum asfalti, so spreingingarnar, knústa grótið, moldhyljarnir, alt er lagt undir heilt, undir eina risastóra óunniliga fløtu við ógvisligum, longum grótrúgvum henda vegin og handa vegin. Nøkur høg, nýsmíðað neyst standa uppifjarað langt inni á hesi fløtu, einsamøll, eingin dráttur at síggja, heldur eingin sjógvur nær í námind. Tú roynir at skimast millum húsini, ið standa dygst fram við vegnum: hvar man kirkjan vera? Hon var onkustaðni her á leið. Og jú, har stendur hon sum eitt neyðardýr, kundi tað sama verið ein av teimum egningarskúrunum, sum jú plaga at standa niðri við havnarløg.

Í sálminum “Kirkjan hon er eitt gamalt hús” (Grundtvig yrkti, Jákup Dahl týddi) stendur: “Harrin ei býr í húsum teim, sum mannahendur her gera” – og rætt er tað. Men allar dagar hevur menniskjan valt bæriligastu, virðiligastu støð at seta halgidómar sínar. Tað er ein týðandi partur av samspælinum millum okkum smáu menniskju og hægri máttin. Tá ið so hánt verður hildið um Guds hús, at vit lata tað standa skorað inn ímillum týningina, ið er framd, er tað tekin um, at rákið hevur tikið okkum øll av fótum, at vit eru endað í einari íðu, har vit hvørki vita upp ella niður. Og kanska fær tað onkran okkara at rakna við og spyrja: hvat er endamálið við hesum ørskapinum? Hvat vilja vit við hesum? Hvat vilja vit? Bara lata standa til? Bara reka við – viljaleys? Kanska vit áttu at tikið árar í hond og sjabbað okkum burtur úr hesum, sjálvt um tað tykist torført, sjálvt um vit illa duga at síggja nakað ljós fyri framman.

Tað var leitanin eftir onkrum øðrum, ikki endiliga nøkrum nýggjum, spennandi, heldur eftir friði frá nútíðarhurrinum, sum fekk okkum at gera av at royna at gera okkara til, at smáplássini við sínum ómissandi virðum ikki skuldu kódna, tí samfelagið alt broyttist so ógvisliga og helt aðra kós, sum hevði við sær, at nú bar ikki til við hesum smáplássunum meir, tey vóru bara til fortreð. At flyta úr høvuðsstaðnum út á útoyggj var ein roynd at rógva ímóti streyminum, ein roynd at vísa á, at tað bar til, var viljin til staðar, at vit høvdu valmøguleikar, at vit ikki eru bundin og bastað í tí rákinum, sum valdar, meðan vit eru uppi á døgum. Vit hildu, at tað mátti borið til at steðgað gongdini onkustaðni, um rætt var atborið. Kanska vóru vit í so góðtrúgvin.

At vit valdu Hattarvík var ikki tilvildarligt, tí tólv summur høvdu vit ferðast har og fingið tokka til staðið.

“Romantiskt fjas” – “hatta er farið, lat tað fara” – tað tóktist, sum fleiri vóru eitt sindur ørg, tí vit ikki bara vildu lata smáplássini doyggja í friði og náðum. Men – vit sluppu so hóast alt at gera, sum okkum lysti. Tilsamans tólv av teimum tjúgu árunum, eftir at vit høvdu bygt í Hattarvík, búðu vit á hesum fjarskotna plássi.Og vit høvdu tað gott.

Í november 1987 vóru vit stødd har úti í sambandi við húsabyggingina. Tá kom viðareiðisprestur út at halda gudstænastu í Hattarvík um kvøldið og á Kirkju dagin eftir. Vit fóru so í kirkju hetta stilla vetrarkvøldið. Mánin skein inn á víkina, og ljósini í kirkjuni skinu oman ímóti okkum, sum gingu eftir gøtuni oman í Hús. Og klokkan ringdi. Ikki er lætt at lýsa friðin, ið tóktist liggja yvir øllum heiminum tað kvøldið.

Tað man vera sovorðnum, flestu menniskju leita eftir, um tey ikki rættiliga vita av tí ella duga at seta orð á tað.

Tá ið bygdin er lítil og fáment, er skjótt at enda í ymiskum leiklutum og álitisstørvum, sum tú ongantíð hevði hugsað tær, at tú fórt at taka upp á teg. Tað mundi vera, tí eg ta fyrstu tíðina úti í Hattarvík eisini var lærarinna, at eg varð biðin um at verða limur í kirkjuráðnum. Kundi eg gera nyttu har, játtaði eg sjálvandi.

Kirkjuráðsfundirnir vóru hildnir í bóndans stovu, ofta sunnukvøld. Mest vóru tað skriv frá kirkjumyndugleikunum sunnan úr Havn, ið vóru til viðgerðar. Kirkjan varð eisini umvæld fyri eina stóra peningagávu, ið varð latin nøkrum kirkjum í Føroyum um tað mundið. Okkurt í tí sambandi átti at verið øðrvísi gjørt. Til dømis var harmiligt, at vit ikki vóru nóg framskygd til at biðja um at fáa sólorkuelement á tekjuna í staðin fyri tann dýra elorkuhitan, ið varð lagdur inn.

Nakrar dagar fyri jól tað árið, kirkjan fór at fylla 100 ár, skiltu vit á lagnum, at bara ein maður umframt okkum bæði fór at vera í bygdini um høgtíðina. Ikki var óvanligt, at tað kom fyri, nú ið vit vóru so fá, men hetta var eitt sindur øðrvísi, tí hetta var sjálv jólahøgtíðin, ið stundaði til, og tað fór ikki at bera til, at eingin var niðri í kirkjuni og sum vant kimaði ein tíma jólaaftan ímillum klokkan seks og sjey, nei, hetta mátti ikki koma fyri í sjálvum eitt hundrað føðingardagsári kirkjunnar. Tí varð ringt inn til Klaksvíkar at spyrja eftir kirkjulyklinum. Jú, hann lá á einum bita í kjallaranum har og har. So var leyst og liðugt. Jólaaftan stóð varadeknurin uppi í torninum við hoyrivernd og bardi klokkuna, meðan konan gekk niðri í kirkjuni og nýtti høvi til at turka vætu úr teimum djúpu vindeygakørmunum. Veðrið hevði nevniliga beint frammanundan verið ringt, brim og sjórok.

At ganga tveyeini inni í kirkjuni í hesi at kalla manntómu bygd hetta vakra vetrarkvøld, tóktist okkum sjálvandi eitt sindur ørt. Ein margháttlig løta. Og sjálvandi slapst ikki undan, at vit spurdu okkum sjálv, um vit vóru rættsiktað ella ikki. Men vit kundu jú í grundini eisini spurt, hvat ið øll tey, sum rýmd vóru, hugsaðu fyri sær. Tí fólk hevði búð her í 1000 ár ella longur. Og tað hevði borið væl til.

Uttanfyri skein mánin inn á víkina, og sjógvurin spældi fram við helluni, meðan vit spákaðu eftir gøtuni niðan til okkara aftur.

Einasta altarprýði í kirkjuni var eitt upplatið skáp úr myrkum viði við einum keyptum kristkrossi í miðjuni. Hetta “skáp” hevði danin Kielberg gjørt til kirkjuna í 1930-árunum, meðan hann var prestur á Viðareiði. Satt at siga var hetta einki upplyftandi prýði fyri tað stóra kirkjurúmið.

Fleiri ferðir høvdu vit prátað um, hvussu hugaligt tað hevði verið at fingið eina rættiliga altartalvu í kirkjuna. Stuttligt hevði tað verið við nýggjari altartalvu í sambandi við 100-ára føðingardag kirkjunnar. Eisini tí tað hevði sent ein annan boðskap av bygdini enn bara ta áhaldandi, syrgiligu stúranina fyri framtíðini, sum annars nærum var tað einasta, ið var at hoyra. Hetta var tó ikki til annað enn leyst prát, tí at fara at bíleggja so stórt verk sum eina altartalvu frá einum listafólki, mundi fara at vera ov kostnaðarmikið.

Suðuri í Havn fóru vit sum so mangan á listaframsýning í Listaskálanum. Í einum rúmi hingu sjáldsom, grafisk listaverk hjá einum ungum listamanni, sum hevði gingið á listaskúla í Reykjavík. Á veg útaftur úr savninum komu vit tilvildarliga í prát við kvinnuna, sum sat við avgreiðsluna. Sjálvandi var hesin nýútbúni listamaðurin nevndur. Tá sigur avgreiðslukvinnan okkum, at hann sum próvtøkuverk hevði gjørt eina altartalvu. Vit hvukku við bæði og hugdu hvør upp á annan – hetta skuldi bara vera so. Tá ið avgreiðslukvinnan út undan borðinum dró ringbind at vísa okkum mynd av próvtøkuuppgávuni, vórðu vit vís í, at nú fór ein bóltur spakuliga á rull, og hann steðgaði ikki aftur.

Tað var í allar mátar ein hugnalig tilgongd. Í Søldarfirði vóru vit ein fyrrapart og vitjaðu hjá tí fryntliga Karsteni Olgari Lamhauge, sum hevði gjørt kaffi og keypt rundstykkir. Avrátt varð, at hann skuldi senda okkum ljósmyndir av listaverkinum, sum kirkjuráðslimirnir kundu sleppa at síggja. Niðri í arbeiðsrúminum í Hattarvík, vórðu krikjuráðslimirnir, ein fyri og annar eftir, bodnir inn at síggja tær vøkru ljósmyndirnar av teimum fjúrtan grafisku prentunum, sum til samans myndaðu altartalvuna. Karsten Olgar kom út saman við einum vinmanni at heingja tey óinnrammaðu prentini upp í kirjuni, so øll, ið høvdu hug, kundu koma at hyggja og siga sína hugsan, og so Karsten Olgar sjálvur fekk høvi til at greiða frá listaverkinum.

Ymiskar vóru meiningarnar, serliga onkur av teimum yngru var ivingarsamur. Vakrastu orðini um verkið, ið var fyribils upphongt uppi yvir altarinum, komu frá elsta kirkjuráðsliminum, manni, sum var um fýrs ára gamalur. Hann segði stillisliga: “Eg havi ikki forstand upp á nútímans list, men eg haldi, at tað er stak pyntiligt.”

Síðani gekk málið sína gongd, soleiðis sum mannagongdin er við tílíkum málum. Ongantíð rendu vit okkum í keðiligar tvørleikar, eingin royndi at leggja fót fyri ætlanini. Hetta var eitt mál, sum bara møtti góðvild. Og endin varð, at tað nýggja, prýðiliga listaverkið var komið upp at hanga í varandi líki, tá ið 100-ára føðingardagurin varð hátíðarhildin í fullsettari kirkju.

Vit vóru samd um, at hóast kirkjurúmið annars var óbroytt, var kortini ein heilt annar dámur komin inn í tað, okkurt fjálgt og lívgandi.

Í práti við ein annan viðareiðisprest um hetta segði hann, at hann einaferð hevði verið á skeiði í Noregi. Tá vitjaðu skeiðslutakararnir eitt avvenjingarheim. Har bað leiðarin á heiminum gestirnar gáa eftir øllum listaverkunum, á veggunum hingu. Hesi verk vóru hongd upp her við vilja, tí sum hann tók til: “Tey gera nakað við teg.”

Hava vit tað í huga, at listin ger nakað við teg, fara vit kanska at hóma eitt lítið ljós fyri framman, sum møguliga fær beint okkum á nýggja, rættari leið enn hana, vit tíverri hava hildið hesi farnu fimmti, seksti árini – henda kensluleysa týningarleið, sum sorar allan vakurleikan fyri sær, og sum samstundis mergsýgur tjóðina, so einki nakrantíð er eftir til tey veruligu virðini í tilveru okkara, til tað, sum vit eru góð við, uttan at hugsa stórvegis um tað, til tað, sum er óloysiligur partur av hvørjum okkara.

Bara málið – hvør hevur ikki eftir at hava verið burturstaddur eitt skifti kent henda løgna fløva, sum fer ígjøgnum teg, tá ið føroyska málið aftur er at hoyra? Hetta hevur við kenslur at gera, og tær kunnu ikki mátast í krónum og oyrum ella vega-, bryggju- ella bergholslongd. Tí verða tær valla tiknar upp á tungu. Eingin álvarsamur, sjálvshátíðarligur politikari í nýstroknari skjúrtu, fínum slipsi og dýrum jakka fer at lúta so lágt sum til at tosa um tað, sum hevur við kenslur at gera. Mál okkara og mentanin verða tískil at kalla tagd burtur í øllum meldrinum. Hava vit í huga, at tað eru hesar somu kenslur, sum gera av, hvørt ið vit trívast ella ikki, eru nøgd ella misnøgd, løtt í sinni ella syrgin, er tað einki minni enn eitt brotsverk at undirmeta tær so dyggiliga, sum tær hava verið undirmettar nú í nógv, nógv ár.

Tað, sum ger, at tað fellur tungt ikki bara at flóta við, bara lata standa til, er tann illviljin, ið møtir tær, tá ið tú sigur teg vilja okkurt heilt annað, enn tað sum valdar í løtuni. Vilt tú ikki bara reka við rákinum, sum í løtuni stýrir øllum, hevur tú tað sum mishátti dunnuungin í ævintýrinum hjá H.C.Andersen, tá ið hann ólukkuligur sigur: “Tit skilja meg ikki”. Hann var sloppin úr kuldanum inn í varman hjá tí gomlu konuni. Har vóru kettan, sum dugdi at spinna, og hønan, sum dugdi at verpa. Har var heitt inni, og dunnuungin átti at verið glaður og nøgdur, men hann var í ringum lag. Bara at sita og verma seg, var honum ikki nóg mikið, og tí slapp hann sær til rýmingar út í heystið og kuldan, men eisini út í frælsið.

“Tit skilja meg ikki”, gramdi dunnuungin seg fyri kettuni og hønuni, sum hildu seg vita alt so væl. Og tað er júst tað sama, sum er listafólki fyri, tá ið tey royna at fáa myndugleikarnar at skilja, hvat ið tey meina við, tá ið tey nevna eitt ríkt mentanarlív. Tí lívga vit mentanarlívið, mennist tjóðin. Vit fóta okkum sum fólk og fara at rætta ryggin.

Men árini ganga, og tað er altíð so nógv annað, sum skal byggjast, áðrenn tjóðin skal byggjast.

Nær fáa vit eitt bæriligt tjóðleikhús, sum kann bjóða leikarum okkara, bæði úti og heima, góðar arbeiðsumstøður og trygga inntøku? Nær fáa vit eitt víðfevnandi tjóðsavn, har sagt verður frá søgu okkara og frá náttúru okkara? Nær fara vit av álvara at vilja løna fólki rímiliga fyri at gera áhugavert útvarps-og sjónvarpstilfar? Nær fara vit at bera so í band, at alt tað, børn okkara hyggja at og lurta eftir, áðrenn tey sjálv duga at lesa, verður á teirra egna máli? Nær fara vit at skilja, hvussu stóran týdning okkara egna hevur í okkara egnu tjóð?

Ongantíð áður hevur ágangurin uttanífrá verið so ógvisligur sum nú. Nógv verður tosað um altjóðagerð, vit mugu fylgja við, ikki byrgja okkum inni og verða snævurskygdir heimføðingar.

Eitt er vist: Altjóðagerðin kemur av sær sjálvari. Takið er uttan íhald at styrkja okkara egna so mikið, at vit ikki verða tikin av fótum. Tá verða vit før fyri á tryggum grundarlagi at læra av tí, ið kemur uttanífrá, og byggja oman á okkara egna.

Latið okkum lurta eftir Gudmundi Bruun, ið so vakurt tekur soleiðis til í seinasta ørindi av sálminum “Fedranna kirkja”, sum vit syngja hvørja ólavsøku:

“Fylkist nú fólk um hans borg og tjøld,
Tjóðina verjið í vanda,
Latið her berast øld eftir øld
Boð millum drottin og manna fjøld,
Alt meðan fjøllini standa.”