Her lyftist upp vár andi

Mikkjalsmessa og dagar á fjøllum

Pól á Kletti
poulkletti@hotmail.com

Seyðbond at spinna, skøðir at raka,
veðurlambsskurðin so at taka.
Tá kunnu dreingir, fúsir í huga,
royna, hvat leggir og lungu duga,
renna um fjøll og reystar líðir; ‒
herligar eru tær heystartíðir.

— Mikkjal á Ryggi: »Heystardagurin heiðursklári«

Í dag 29. september er mikkjalsmessa, ein dagur vígdur Mikkjali høvuðseingli, men hjá okkum ein dagur, ið samband hevur við heystfjøllini – veðurlambsskurðin og klipping (seinna fjallgonga um heystið; klippingsfjall, tá ið m.a. ær og gimburlomb verða tikin og doddurin kliptur av sleppingarlombunum).
Mikkjal á Ryggi lýsir hesa árstíð í yrkingini »Heystardagurin heiðursklári«, og hann er rættiliga fróur í huga og fer fúsur til verka, tá hann í hesari yrking lýsir tey arbeiði, heystardagurin heiðursklári hevur borið við sær – at tað, sum várað var, nú verður skorið og fingið til høldar. Her verður hoyggj borið, korn skorið, fjøllini gingin, epli og røtur tikin upp. Bæði ung og gomul eru kvikhent í øllum arbeiði. Nógv er at gera og dagar líða – men »herligar eru tær heystartíðir«.
Hesin gerandisdagur er broyttur á bygd og í bý, og somuleiðis eisini tann málburður, ið fylgdi við hesum gerandisdegi. Í dagsins samfelagi fara fólk á heystardegi á vøllir og í hallir at royna, »hvat leggir og lungu duga« – við einum meistaraskapi og einum steypi sum stavnhaldi.
Men undir øllum má ráða hesin setningur – bæði hjá tí einstaka og hjá fjøldini – til tess at røkka bestu málum, at

... nýta tað pund, mær er givið,
í dagligum virki, í orði og gerð
tí bróður at hjálpa, sum veikari er,
at elska, tí tað er at liva.

Ein fjallagøta

Nógv er í talu og skrift sagt um mikkjalsmessu, seyðahald og fjallgongu. Eg, sum uppvaksin eri í Hesti, havi – tann tíð tað var – verið manga løtuna á fjalli og átti í Norðarahaga fast pláss ovast við viðtøkugarðin undir Rókunum. Eg fari ikki at siga so nógv um hetta »at reka seyð, tað so stuttligt er«, men heldur lýsa løtuna á fjøllum og hvønn týdning, hon hevur fyri hug og sál.
Frá gonguferðum úti í náttúru okkara vita vit, at munurin á har ættin stendur á og har lívd er kann vera rættiliga stórur. Øðrumegin fjallið er kavtroðið í mjørka, hinumegin bláur himmal og sól.
So skiftandi veðurlagið her kann vera, er tað eisini á hesari gonguferðini í sjón og í minni. Her dregur frá og dregur fyri. Í tokusveipinum kunnu brádlig íriv vera við góðum sýni, men so køvir avaftur, at tú einki hómar miðið. Í írivunum tala minnini um fjálgar løtur, nú meira enn fjøruti ár eru runnin síðan eg flutti av bygd og ikki aftur síðan havi havt fastan bústað har.
Í juni 1934 hevði Jákup Dahl, próstur, útigudstænastu á fólkafundi í Hesti. Eftir gudstænastuna var farið niðan á oyggj, har Hans Andr. Djurhuus, Páll Patursson og Edw. Hjalt fluttu fram røðu. Jákup Dahl var ein teirra, sum fór niðan á oyggj. Hann gekk spakuliga og gav sær góðar stundir, hevði ongan hast. Veðrið var so frálíka vakurt, sum tað kann vera eina summarsløtu í Føroyum; ikki skýggj á luftini, bjartasta sólskin, dýrd í sjónum, kyrt á hvørjum úttanga, klárt á hvørjum tindi. Um hesa gonguferð, hugleiddi prósturin í greinini »Vegurin niðan á oyggj«, prentað í savninum »Ávegis« (1935):

‒ Oyggin er lítil, av skapilsi long og smøl.
Øðrumegin er hon bratt meitilberg øll sum hon er, og hinumegin er hon øll at kalla ein brøtt líð. Henda líðin er væl vallað og um summarið er hon ógviliga grøn og vøkur. Nakað miðskeiðis í líðini niðri á bakkanum er ein lítil slætti, og har er bygdin.
Omaná er oyggin víð og slætt og væl vallað – ein stórur og vakur slætti.
Ikki er fjøruslætt í oynni, men heldur høgur bakki og berg allan vegin fram við sjónum, og brimstøð er, so at har er heldur torført at søkja sjógvin.
Og uppi á landi er allar staðir brattlendi og bjarglendi. Tað kann tí við rættum sigast, at tá ið menn eru burtur frá húsum, eru teir í vanda.
Frá bygdini gongur ein vegur niðan á oynna. Hann er tungur at ganga, tí at tað er beint ímóti brekku alla tíðina niðan ígjøgnum ta brøttu líðina; men hann skákar í heilum ymsar leiðir fyri at taka tað tyngsta av.
Vegurin er bert ein smøl gøta, sum ætt eftir ætt hevur traðkað niður í eyrin og jørðina.
Eftir hesum vegi hevur bygdarfólkið at kalla dagliga gongd – í regni og turrveðri, í kava og herðslu um veturin sum í brennandi hita um summarið. Tí niðan á oynna skulu tey – at skera torv og røkta torv og eftir torvi at bera tað heim; við neytunum og til neyta, tí at uppi á oynni ganga neytini, ta tíðina, tey eru úti; fyri at røkta seyðin, tá ið farið verður á fjall, tá ið farið verður til bjarga o. s. fr.
Tað eru eisini aðrir staðir, har sum tað er gangandi niðan á oynna, men har er so nógv longri at ganga. Hesin vegurin, sum er tann tyngsti, er tann stytsti.

Henda gøtan niðan á oyggj fekk Jákup Dahl at hugsa um annað enn tað verðsliga – og nú er tað prædika:

– Hetta, at gøtan skákar og gongur á snið, ger at hon er lættari at ganga. Hevði hon gingið beint niðan eftir, hevði hon verið nógv tyngri, ja, tá mundi hon í støðum verið ov tung.
Men nú ‘lívsgøta’ okkara egna! Hvussu gongur hon?

Vit síggja hana ikki. Men man hon hjá nøkrum ganga beint fram? Man hon ikki heldur, eftir øllum tí, sum vit fáa at merkja og síggja, á merkligan hátt vera snúgvað og skákað í ymsar leiðir?
Hví tað? Fyri at tað skal vera lættari hjá okkum at ganga; ja, fyri at tað yvirhøvur skal vera framkomandi. Har munnu vera brattar, sum annars høvdu verið ov tungir.
Hvør er tann, ið hetta ger? Tað er tann Guð, sum kennir okkum øll, sær út yvir alt, skipar fyri øllum og leggur alt til rættis.
Tað er tann trúfasti Guð, »sum ikki vil loyva, at vit verða freistað út um tað, vit orka; men sum saman við freistingini eisini vil gera útgongdina út úr henni, so at vit kunnu halda tað út« (1. Kor. 10,13).

Hitt fasta og óvikandi

Kom upp á fjallatind,
lít yvir Føroyalandið!
So undurføgur mynd!
Her lyftist upp vár andi
Her runga túsund mál!
um rók og reyn og røð.
Gev ljóð mín glaða sál,
um kapp við fuglin kvøð ‒

yrkir Mikkjal á Ryggi.
Og sanniliga – her lyftist upp vár andi. Fjallið stendur sum ein mynd av hinum fasta og óvikandi og varandi. Og tó – við nútíðartøkni kunnu vit flyta fjøll. Hugsið bara um ta ovurstóru grótnøgdina, sum er flutt úr Kirkjubøar haga oman fyri Glyvursnes yvir á Skansatanga. Vónandi verða Skælingsfjall, Slættaratindur og Malinsfjall í Viðoy standandi sum tempulssúlur í Føroya náttúruhalgidómi.
Sum longu er nevnt, er tað eingin løtt gongd at koma heilt niðan á eitt høgt fjall. Men sum vit í fjølmiðlunum hava hoyrt, so eru nøkur í gongubólkum, sum hava stigið á allar hægstu tindar í Føroyum og onnur teir hægstu í øðrum heimspørtum við.
Gingið má verða niðan gjøgnum tungar brekkur, upp um ein hamara fyri og annan eftir, gjøgnum skursl og skriður.
Men henda gongdin loysir seg. Og tað stórliga. Hon er allan ómakin verd. Tí komin niðaná ert tú sum í eini aðrari verð – leysur av øllum gerandiskegli og gremjan og máttloysi har niðri millum húsa. Her verður mestsum alt hamskift. Verður merkiligari. Størri. Vakrari enn annars vant.
Tú stendur á fjalstindinum, ið toyggir seg upp í hitt bláa, óendaliga lofthavið. Lívgandi, frísk og rein er luftin, tú andar í teg. Og her er høgt til loft og vítt til veggja. Vítt og vakurt útsýni í allar ættir. Yvir oynna, har heimstaður tín er, og út yvir aðrar oyggjar – fjall við fjall, tind við tind. Títt land og fólks títt land ‒ ætt eftir ætt.
Tú sært út yvir havið. Veldigt, hugtakandi, dragandi, frítt og opið og markleyst í allar ættir. Havsins fløta, leiðin hjá fedrum okkara, lagnan hjá fólki okkara øld eftir øld.
Her uppi á fjallinum er so vælsignað friðarligt. Einki óljóð, eingin ófriður. Fleyrið kínir tær um ennið og einstakir fuglar láta.
Einaferð, Napoleon Djurhuus, lektari á lærda háskúlanum í Keypmannahavn, eitt summarið vitjaði í Hesti – hann hevði tilhald hjá foreldrum mínum – fór hann einsamallur til gongu niðan á oyggj eftir teirri gøtu, her frammanundan er nevnd. Veðrið var av tí alrafagrasta. Hann var frá húsum allan dagin og langt út á kvøldið við. Fjáltur kom á forfeldur míni. Maðurin var ikki staðkendur og kundi vera vilstur ella komin í óføri. Tey at leita, men komin hálvan vegin niðan á Snið, síggja tey Pola uppi í Svað; hann var nú á veg omanaftur. Hann var so hugtikin av sólsetrinum og eldroðanum, tað kastaði yvir vøtnini, at hann fekk seg ikki til at fara frá hesi sjón. Var rúnabundin. »Ein sjón fyri gudar,« segði hann.
Í friðsæluni her uppi er tað serstakliga ein trá, ið bilgist innan í okkum: at níga í undran og tilbiðjan og tøkk til hin alvalda, alvísa og algóða skapara himins og jarðar. Hann, sum gevur hjørtum okkara góðar, friðsælar stundir.

Á fund við »móður okkara«

Tá ið Jákup Dahl, próstur, fór til gravar (doyði 5. juni 1944), segði Jákup Joensen, prestur, í jarðarferðartaluni, at prædika var í øllum, sum Dahl legði fram í skrift og talu. Um tað so var á fjalli ella útróðri, so var altíð ein útlegging, sum bendi á gudsorðið. Og so er eisini í hugleiðingini »Fjallið«, prentað í savninum »Millum ælini« (1943):

‒ Heimsns dalar eru mangir og trongir. Niðri í teimum vilja vit helst sláa okkum til tols, og har kunnu vit lættliga falla í fátt. Máttloysi og vónloysi fáa vald á okkum.
Okkum er tí tørvur á andligum og sonnum týdningi at koma upp úr dalinum og fara niðan á fjallið.
Tað vil so vera, at fjallið er bratt og tungt at ganga niðan á, men tað hjálpir ikki til, tað má vera gingið.
Tær ríku, dýru ognir, sum eru at fáa uppi í hæddini, fáast ikki á annan hátt, enn at tað verður gingið niðan eftir teimum. –
Sum kristin eiga vit heimstað og innivist ikki bert í einum býi og í eini tjaldbúð í onkrum jarðaríkis dali, men í ‘hinum himmalska Jerúsalem’, og ein Guðs eingil kann hjálpa og leiða okkum niðan á fjallið, so at vit haðani fáa at síggja henda staðin, eins og hann gjørdi við hin gamla lærisveinin Jóhannes, soleiðis sum hann sigur frá: »Og eingilin flutti meg í anda niðan á stórt og høgt fjall, og hann vísti mær staðin heilaga, Jerúsalem, sum steig niður av himni frá Guði, og hevði dýrd Guðs« (Opinb. 21,10).
Og latum okkum altíð minnast til, at »Jerúsalem, sum er fyri oman, er fræls, og hon er móðir okkara« (Gal. 4,26).
Vit eiga ofta at koma á fund við móður okkara og dvølja hjá henni.